Β. Γκόμπροβιτς: Φερντυτούρκε

Διάβασα το Φερντυτούρκε του Γκόμπροβιτς και δια τον λόγον αυτόν είναι δυνατόν, αν όχι αναγκαίον, να του αφιερώσω ορισμένες σκέψεις γεμάτες πνεύμα. Το βιβλίο έχει βέβαια τα μειoνεκτήματά του, έχει όμως και τα προτερήματά του, που είναι ωφέλιμα για την κοινωνία, εχμ, ναι, καλά. Αν και μπορούμε, λοιπόν, ακόμα να κριτικάρουμε το τάδε ή το δείνα, για ποιό λόγο να αποθαρρύνουμε ένα νεκρό και αναγνωρισμένο συγγραφέα, συγγνώμη, για ποιό λόγο να θάψουμε ένα θαυμάσιο βιβλίο;

Σε αυτό το μυθιστόρημα ο Βίτολντ Γκόμπροβιτς, αυτός ο μεγάλος Πολωνός συγγραφέας, που έζησε στην Αργεντινή για 23 χρόνια, που πέθανε τη χρονιά που προτάθηκε για το Νόμπελ, αυτός ο από άποψη ανώριμος αναρχικός που αφιέρωσε τόση δημιουργικότητα και ευφυία στο να σπάσει τις αλυσίδες που περιορίζουν τη φαντασία, αυτός ο φανατικός οπαδός του Ραμπελαί, ο πνευματικός πατέρας πολλών ιερών τεράτων της μυθιστοριογραφίας, αυτός, στου οποίου το όνομα πίνει νερό ένας Κούντερα, μας μιλάει για γάμπες.

Ναι, γάμπες. Διότι οι γάμπες, και πιο συγκεκριμένα οι μοντέρνες γάμπες, μπορεί να μοιάζουν σαν κάτι το εξαιρετικά φαιδρό, όμως αν τις εξετάσουμε υπό την κατάλληλη οπτική γωνία, θα ήθελα να είπω, παρουσιάζονται σκοτεινές και ανεξερεύνητες και αυτό ήτο ένα μεγάλο κρίμα, που δηλαδή κανείς δεν τους είχε δείξει το ανάλογο ενδιαφέρον στο παρελθόν. Δυνάμεθα να υποψιαστούμε ότι πιθανότατα μια σιωπηρή όσο και αιματηρή συνωμοσία κρύβεται πίσω από αυτή τη φαινομενική αδιαφορία έναντι των γαμπών, αλλά εν πάση περιπτώσει η ένοχη σιωπή λαμβάνει τέλος ακριβώς εδώ και έρχεται η στιγμή όταν ο Γκόμπροβιτς, σαν άλλος Όμηρος, αναλαμβάνει το δυσβάσταχτο καθήκον να μας εξιστορήσει τα καθέκαστα περί γαμπών, μια επική Γαμπιάδα.

----*----
Το παραπάνω στιλ γραφής το χρησιμοποίησα για να διασκεδάσω, μιμούμενος, πιθανότατα αποτυχημένα, το στιλ του Γκόμπροβιτς, ή –για την ακρίβεια- το στιλ της ελληνικής μετάφρασης του βιβλίου του Γκόμπροβιτς, ξεσηκώνοντας ή και παραλλάσσοντας πολλές προτάσεις από το ίδιο το κείμενό του.

----*----
Στο Φερντυτούρκε παρακολουθούμε την προσπάθεια του Ζοζέφ να διατηρήσει την επίγνωση της τριαντάχρονης ηλικίας του, όταν όλοι πλέον τον θεωρούν ανήλικο. Πέρα από τη συγκινητική, όσο και διασκεδαστική, προσπάθεια του πρωταγωνιστή να εξηγήσει στον κοσμάκη ότι δε χρειάζεται να ανήκεις κάπου για να υπάρχεις, παρελαύνουν μπροστά σε ένα παράλογο τοπίο το χάσμα και η αλληλεπιδραστικότητα του εγώ με τους άλλους, το χάσμα και η αλλεληπεδραστικότητα των γενεών, των τάξεων, των διαφόρων μερών του σώματός μας, των ερωτευμένων, των ανέκφραστων μαρτυρίων του ανέκφραστου, ενώ ο ίδιος ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι ενδέχεται να μιλάει και για ένα σωρό άλλα πράγματα, που ίσως όμως ξέχασε να τα συμπεριλάβει στην τελική έκδοση.

Επίσης, στην πορεία παρεμβάλλονται δύο επιπλέον ιστορίες με τελείως διαφορετικούς πρωταγωνιστές και δικούς τους προλόγους, αλλά με λίγη φαντασία μπορεί να κανείς να καταλάβει ότι κάποια σχέση έχουν με την κεντρική ιστορία. Δηλαδή έτσι ελπίζω, αλλιώς κάθομαι και γράφω μαλακίες.

Είναι φανερό ότι με αυτό το βιβλίο ο Γκόμπροβιτς είχε σκοπό να αναταράξει τα λιμνάζοντα νερά της μυθιστοριογραφίας, με τέσσερις, τουλάχιστον, τρόπους: α) με την παράξενη δομή του μυθιστορήματός του, β) με τις αλληγορίες του, γ) με τις κατά μέτωπον επιθέσεις που εξαπολύει συχνά-πυκνά μέσα στο κείμενο (οι σχέσεις του με τους Πολωνούς κριτικούς τέχνης δεν ήταν οι καλύτερες), δ) με τις γκριμάτσες του.

Το σενάριο είναι ένα πραγματικό θέατρο του παραλόγου, οι σκηνές παραείναι απίθανες και απίστευτες και απίθανες και απίστευτες, όμως κύριοι, θα πεισθείτε κι εσείς ότι έτσι είναι ο κόσμος γύρω και μέσα μας, κι όχι αυτός που νομίζουμε ότι βλέπουμε. Το Φερντυτούρκε έχει μείνει διαμάντι παντοτινό για τις παράλογες καταστάσεις που κάτι μας θυμίζουν, το απίστευτο χιούμορ του και τον τρόπο που αυτό επιχειρηματολογεί.

Η γλώσσα που ο συγγραφέας χρησιμοποιεί φαίνεται να είναι πολύ ιδιόρρυθμη και μπορώ να φανταστώ τις στρατιές των μεταφραστών που απέκτησαν τον προσωπικό τους ψυχίατρο, προσπαθώντας να δουλέψουν το κείμενο. Στην έκδοση της Ερατώ που έπεσε στα χέρια μου, η Τασία Χατζή κάνει τουλάχιστον αξιοπρεπή δουλειά, αφού το σύνθετο χιούμορ επιτίθεται ανεμπόδιστο και οι σουρεαλιστικές σκηνές καλπάζουν σαν σε καταπράσινο γκαζόν. Παρόλα αυτά, οφείλω να πω ότι σε κάποια κεφάλαια υπάρχουν υποσημειώσεις και μεταφράσεις ξενικών λέξεων, ενώ σε άλλα όχι, γεγονός που μάλλον δείχνει τη διαφορετική ταχύτητα με την οποία μεταφράστηκαν τα διάφορα μέρη.

Το Φερντυτούρκε είναι ένα ανατρεπτικό βιβλίο για την ψαγμένη ανωριμότητα. Είναι τόσο ανώριμο, που μετά από 380 πυκνογραμμένες σελίδες υπαρξιστικού παραληρήματος, ο αναγνώστης συνεχίζει να αγνοεί ποιός ή τι είναι το ‘Φερντυτούρκε’. Ο Γκόμπροβιτς ξύνει το αυτί του δημόσια και δεν έχω παρά να συμφωνήσω μαζί του: το να ξύνεις το αυτί σου δημόσια, είναι σαφώς πιο ανατρεπτικό (και αποτελεσματικό) από 1000 πορείες στο κέντρο της Αθήνας (ή κάπως έτσι).

Witold Gombrowicz, Ferdydurke (1937).